Een Duitse dominee, een Nederlands eiland, een bloedige opstand

Texla – het laatste slagveld

Op het Waddeneiland Texel zijn de meeste bunkers inmiddels gesloopt. Maar Texla, een communicatiebunker uit 1943, staat nog altijd als een ruwe, betonnen getuige in het landschap. Deze bunker – in werkelijkheid een complex van drie – was ooit het zenuwcentrum van waaruit tijdens de oorlogsjaren berichten werden verstuurd tussen het vasteland en de kustbatterijen van Texel. De bunker draagt het stille verhaal van een opstand tussen Georgiërs en Duitsers in de laatste dagen van de oorlog. De mislukte opstand kostte het leven aan ongeveer 120 Texelaars, 565 Georgiërs en, naar schatting, 360 Duitse soldaten. Dit stukje Texel wordt nog altijd het laatste Europese slagveld genoemd. Onder de doden was Edmund Haake, een Duitse protestantse predikant die zich verre hield van het nazisme.

Bekennende Kirche

Edmund Haake werd geboren in 1897 in Blake bij Oldenburg. Hij studeerde theologie in Göttingen, waar hij werd gevormd door de Zwitserse hoogleraar Karl Barth. In 1921 werd hij predikant in het Noord-Duitse Varel, nabij Wilhelmshaven. Later diende hij tijdelijk in Worpswede, een kunstenaarsdorp tussen de moerassen boven Bremen. Zijn gemeenten waren klein en kwetsbaar. Soms preekte hij voor slechts een handvol mensen. De Weimarjaren waren roerig: economische rampspoed, politieke instabiliteit en de opkomst van het nationaalsocialisme brachten de kerk in verwarring. Sinds 1918 waren kerk en staat officieel gescheiden. In 1921 verenigden de volkskerken zich in de Duitse Evangelische Kerkenbond. Maar daarbinnen broeiden nieuwe stromingen: hervormers, reactionairen en uiteindelijk nazi-loyalisten. Uit het archief van Karl Barth zijn enkele brieven tevoorschijn gekomen die Edmund Haake vanaf 1922 aan hem schreef, en waarin zijn innerlijke strijd zichtbaar wordt: een predikant die zoekt naar zijn roeping, terwijl hij worstelt met onzekerheid en inzinkingen.

“Ook mijn gemeente heeft zich nauwelijks hersteld van de economische nood van 1932. Nu grijpt het nationaalsocialisme om zich heen. Maar mijn eigen zwakte is dat ik de gemeente niet tot eenheid kan brengen, omdat ik mijn roeping niet met overtuiging kan uitspreken. En hoe zal ik anderen aanspreken, als ik zelf zo zwak ben?”

Toch groeide in Haake een standvastige overtuiging. Hij verlangde naar een kerk geleid door Woord en Geest – niet door rijksbeleid of partijprogramma’s. In 1933 eisten de nazi’s dat alle kerken zich zouden verenigen tot één Reichskirche. Predikanten moesten kleur bekennen. Velen zwegen. Anderen sloten zich aan bij de Deutsche Christen, een beweging die het christendom wilde zuiveren van “Joodse invloeden” en het nazisme theologisch legitimeerde. Daartegenover stond de Bekennende Kirche, die weigerde Hitler als hoofd van de kerk te erkennen. In 1934 stelden zij de Barmer Theologische Verklaring op. Karl Barth – later de invloedrijkste theoloog van de twintigste eeuw – was een van de auteurs. Ook Martin Niemöller en Dietrich Bonhoeffer sloten zich aan. De Lutherse kerk van Oldenburg-Varel, de gemeente van Haake, sloot zich in 1934 aan bij de Bekennende Kirche. Van Käthe Haake is de lidmaatschapsverklaring bewaard gebleven, waarin onder meer verklaard wordt:

“Ich erkenne an, daß die Not der Bekennenden Kirche von mir Opfer fordert.”(Ik erken dat de nood van de Belijdende Kerk offers van mij vraagt.)

Vlam in de panIn Varel sloeg de vlam in de pan in september 1936. Pastor Haake sprak een jongen aan die stilhield bij een Stürmer-Kasten – een vitrine met daarin de antisemitische schotschriftkrant Der Stürmer. “Niet geschikt voor kinderen,” had hij gezegd. Het was het begin van een periode van intimidatie, vervolging en laster. De nazi’s joegen hun achterban op. Voor de pastorie verzamelde zich een woedende menigte. “Jodenknecht!” werd er geroepen. “Naar het kamp!” “Hang dat zwijn op!” Stenen vlogen door de ramen. De deur werd ingetrapt. Spotgedichten verschenen in de vitrine. Tijdens de Kristallnacht van november 1938 werd de synagoge van Varel in brand gestoken. Joodse burgers werden gedeporteerd. Om verdere escalatie te voorkomen, werd Haake overgeplaatst. Hij werd marinepredikant – belast met de geestelijke verzorging van Duitse militairen in Den Helder, Noord-Holland.

Den Helder

Haake arriveerde in juni 1940 in een stad die zwaar was gebombardeerd, waarna de Wehrmacht de controle had overgenomen. De Rijkswerf was ingenomen, het vliegveld bezet, Duitse schepen lagen in de haven. In de nacht van 24 op 25 juni bombardeerden Britse vliegtuigen de scheepswerf. Achtendertig burgers kwamen om, honderden raakten gewond. Ruim 8000 inwoners sloegen op de vlucht, onder meer naar Anna Paulowna en Breezand. Haake deed zijn werk als pastor. Hij leidde diensten, verzorgde uitvaarten, voer mee met marineschepen. Tijdens een aanval in 1943 raakte hij zwaargewond. Hij herstelde in het marinehospitaal van Heiloo en werd onderscheiden met het zilveren Verwundetenabzeichen. In Den Helder werkte hij nauw samen met de katholieke vlootaalmoezenier Theo Pieper (1912–1988), die jonger was, maar geestverwant. De vrienden deelden hun werk, hun geloof – en hun stille afkeer van het nazisme.

Edmund Haake (1879-1945)

Theo Pieper (1912-1988)

Dag der Geboorte

Hotel De Lindeboom in Den Burg is een oud gebouw, centraal op het eiland. Tijdens de oorlog werd het hoofdkwartier van de Duitse bezetter erin gevestigd. De verbinding met het vasteland verliep via de bunker Texla, ongeveer twee kilometer verderop. Het hotel was de vaste uitvalsbasis voor Edmund Haake en Theo Pieper wanneer zij het eiland bezochten – en dat was ook in april 1945 het geval. De priester en de predikant hadden net een rondgang gemaakt langs de Duitse batterijen op Texel. Het was de week na Pasen. In de bunker was nog een paasdienst gehouden. Die avond namen ze hun intrek in het hotel, onwetend dat die nacht geschiedenis zou schrijven.

Er waren veel militairen op het eiland. Het 822e Georgische bataljon “Koningin Tamar” was kortgeleden gearriveerd: 800 Georgiërs, aangevuld met 400 Duitsers. De spanning was tastbaar. De bevrijding naderde – maar ook de opstand die de Georgiërs al geruime tijd beraamden. Ze noemden het hun Dag der Geboorte. Elk van hen had een Duitse soldaat toegewezen gekregen om in de nacht te doden. Geen schoten, maar messen en bajonetten. De volgende ochtend eisten de Georgiërs dat de Duitsers in De Lindeboom zich zouden overgeven. Anders zou het hotel worden opgeblazen. Na onderhandelingen gaven de militairen zich over. Pieper wist via een steeg te ontsnappen, maar werd ontdekt en naar Texla gebracht. Daar zat hij gevangen, terwijl buiten de strijd oplaaide. Tegen de avond heroverden de Duitsers het terrein. Pieper werd bevrijd. Later zei hij:

“Een jonge officier sprak me aan en bracht me naar de plek waar Edmund Haake en enkele andere gasten van het hotel waren doodgeschoten. De ketting van zijn ambtskruis was doorzeefd door kogels van een machinepistool.”

Haake werd begraven op de begraafplaats van Den Burg.

Bittere herinnering

Een foto uit 1941 toont drie mannen in een motorbootje op de Kagerplassen. Ze lachen. Het zijn Haake, Pieper en fregatkapitein dr. Flesche. Het is moeilijk te begrijpen dat predikanten van de Bekennende Kirche, tegenstanders van Hitler, tóch dienden binnen het systeem. Haake was niet de enige. Ook Martin Niemöller had een complexe verhouding tot het nationaalsocialisme. Dietrich Bonhoeffer probeerde in 1940 legerpredikant te worden, voordat hij in verzet ging.

Na de oorlog werd Haake herbegraven op de Duitse militaire begraafplaats in Ysselsteyn. Zijn vrouw Käthe overleed in 1984. Pieper legde zijn ambt neer, trouwde en werd godsdienstleraar. Hij bezocht Texel nog enkele malen, maar de herinnering drukte zwaar. Zijn vrouw schreef later:

“Mijn man was diep verbonden met Texel. Steeds probeerde hij te begrijpen wat daar was gebeurd. Het doodschieten van zijn beste vriend Edmund Haake is hij nooit te boven gekomen. Tot aan de dood van mevrouw Haake onderhielden wij een hechte band met haar.”

Twee geestelijken – een predikant en een priester – die tegen het nazisme waren, maar toch onderdeel werden van het Duitse leger. De bunker Texla staat er nog.

Bronvermelding

Wout Smit schreef in 2015 over deze bijzondere geschiedenis een uitgebreid artikel in Levend Verleden, uitgave van de historische vereniging Den Helder. Aan dit artikel valt eigenlijk niets meer toe te voegen. In mijn bijlage werp ik iets meer licht op de kerkelijke context van Haake en zijn lidmaatschap van de Bekkenende Kirche.